آب،آباداني

افزایش جمعیت و وقایعی مستمر نظیر بیابان‌زایی، آلودگی محیط زیست، و تغییرات آب و هوایی به ما می‌گوید که چنانچه فکری برای مدیریت آب نکنیم در آینده با گرفتاری‌های شدید مواجه خواهیم بود.فائو (سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد) پیش‌بینی کرده است که تا سال 2025 دو سوم جمعیت دنیا گرفتار کمبود آب خواهد شد و قحطی، بیماری و جنگ بر سر آب را از پیامدهای این کمبود برشمرده است.آب دریاچه‌ها و رودخانه‌هایی که در نقاط مشترک مرزی واقع شده در موارد زیادی سبب شده است تا مناقشات و حتی جنگ‌هایی بین دولت‌ها در بگیرد. از معروف‌ترین مصداق‌های این گونه جنگ‌ها ستیزه جاری میان اسرائیل، سوریه، و فلسطین بر سر رودخانه اردن است.در آسیای جنوبی، دو کشور همسایه هند و پاکستان همواره بر سر آب رودخانه سند و در آفریقا مصر، اتیوپی، و سودان بر سر استفاده از حوزه آبی رودخانه نیل دچار اختلافاتی بوده و هستند که بارها آنها را به آستانه جنگ رسانده است.در کشورهای یاد شده کمبود آب موجب شده تا فکر وارد کردن مواد غذایی قوت بگیرد، زیرا تولید داخلی غذا کفاف تقاضا را نمی‌دهد.مطابق پژوهش پردامنه «آرون والف» در دانشگاه دولتی «آرگون» آمریکا از 2500 سال پیش از میلاد مسیح تا به امروز، جنگی در تاریخ ثبت نشده که علت بروز آن موضوع آب بوده باشد، اما تردیدی نیست که برسر آب، کشمکش‌های مرزی زیاد و اختلافات متعدد بین دولت‌ها به وقوع پیوسته است نمونه‌ای از این کشمکش‌های مرزی در دوره معاصر منازعه مرزی موریتانی و مالی بود که در سال 1999 بر سر حوزه آبی رود سنگال به وقوع پیوست و به قیمت جان 13 نفر تمام شد.اما کمبود آب فقط روابط بین دولت‌ها را تیره نمی‌کند و در مواردی به اختلافات داخلی و محلی نیز منجر می‌شود. در همان سال 1999آشوب‌های خشونت‌باری در «کوچابامبا»ی بولیوی پس از آن به وقوع پیوست که اعلام شد شبکه آب‌رسانی به بخش خصوصی واگذار شده است.قاره اروپا از گرفتار شدن به چنین دشواری‌هایی که بر اثر مضیقه آب پیش می‌آید، برکنار بوده است. تنها مورد قابل ذکر در همسایگی اروپا طرح عظیم آناتولی بود که دولت ترکیه از دهه 1980 دست به کار آن شد.در این طرح 22 سد ساخته می‌شد و 19 نیروگاه برق آبی به علاوه برنامه بزرگ آبیاری در حوزه دجله و فرات به اجرا در می‌آمد.آغاز این طرح عظیم، بگو مگوهایی را در دو کشور سوریه و عراق برانگیخت. این هر دو در جنوب ترکیه قرار دارند و با کمبود آب دست و پنجه نرم می‌کنند. ساخت سدها هر دو همسایه پایین‌دستی را کم‌آب‌تر می‌کرد. ترکیه از بابت موقعیت جغرافیایی بالادستی در این حوزه آبی، منافع زیادی می‌برد و بر همین اساس به این سرمایه‌گذاری عظیم دست یازید.

همانگونه که تنفس هوا امری بدیهی است مصرف آب هم نیاز حیاتی است . سابقا تصور می شد منابع آب نامحدودند ، اما امروزه حتی کشورهای پیشرفته ، محدودیت منابع آبی را درک نموده اند.

آبکیمیاترین منابع موجود در جهان است و از اساسی ترین الزامات فعالیتهای بشری محسوب می شود و اهمیت زیست محیطی آن را نمی توان نادیده انگاشت. متاسفانه فعالیت های بشری موجبات تنزل کمی و کیفی منابع آب را فراهم ساخته است.

پیش بینی های تکان دهنده به مدد آمار، وضعیت منابع آب جهان را بسیار مخاطره آمیز نشان می دهد .

سیارهزمین ( سیاره آب منظومه شمسی ) با کمبود آب روبرو شده است .فعالیتهای مخربو استفاده نا کار آمد منابع آب و در کنار آن افزایش جمعیت و افزایش تقاضایآب منابع آب را در چند دهه اخیر به شدت محدود نموده است.سازمان ملل اظهار می دارد کمبود منابع آب سبب کاهش زمین های کشاورزی گردیده است و تولید موادغذایی در دهه های اخیر به شدت مخاطره آمیزمی نماید .کمبود منابع آب به عنوان تهدیدی جدی برای حیات بشر مطرح است .

کارشناسان هشدار داده اند که ممکن است وضعیت کم آبی و خشکسالی در ایران طی سال های آینده به بدترین حد ممکن برسد.

فناوری ناکارآمد در حوزه کشاورزی، یارانه های سنگین دولت بر حوزه آب و فقدان برنامه ریزی بلند مدت از جمله علل اصلی بحران کم آبی و خشکسالی در ایران هستند که "واشنگتن پست" آن ها را برشمرده است. روایت تصویری این روزنامه امریکایی از وجود این بحران در ایران نشان از جدی بودن این موضوع در فصل گرم تابستان است.

 روزنامه "واشنگتن پست" با انتشار گزارشی به همراه نقشه بین المللی میزان مصرف آب در کشورهای مختلف جهان به بحران کم آبی و میزان مصرف بالای آب در ایران اشاره کرده و در این باره می نویسد:"همزمان با آغاز فصل گرم تابستان شهرهای مختلف ایران برای جیره بندی آب به منظور جلوگیری از هدر رفتن منابع آبی و مواجه شدن آن کشور با بحران شدید کم آبی برنامه ریزی کرده اند. با این حال، کارشناسان هشدار داده اند که ممکن است وضعیت کم آبی و خشکسالی در ایران طی سال های آینده به بدترین حد ممکن برسد. تصویر ذیل میزان مصرف آب در کشورهای مختلف جهان را نشان می دهد که ایران از این نظر در بالاترین حد ممکن قرار دارد.

گزارش "واشنگتن پست" در حالی منتشر شده که یکی از مدیران شرکت آب ایران از جیره بندی آب در چند شهر بزرگ خبر داده است. "شاهین پاک روح" معاون هماهنگی و پشتیبانی شرکت آب و فاضلاب به خبرنگاران گفته که آب در 12 کلان شهر ایران جیره بندی می شود. در حال حاضر به گفته این مقام شرکت آب و فاضلاب ایران جیره بندی آب در کرج و چند شهر دیگر آغاز شده است. در کنار کرج، شهرهای تهران، همدان، اهواز، مشهد و اصفهان هم از شهرهایی هستند که در ادامه بحران کمبود آب قرار است طرح جیره بندی در آن ها اجرا شود.

 ایران با بحرانی جدی در زمینه منابع آبی مصرفی خود مواجه است. این بزرگترین تهدید برای محیط زیست ایران است. شبکه خبری دولتی "چین" در ادامه گزارش خود علت اصلی کم آبی در ایران را "مدیریت نادرست" و "فقدان برنامه ریزی" خوانده بود. شبکه خبی دولتی چین در ادامه اشاره کرده که بیش از 50 درصد از منابع آبی مورد نیاز ایران از طریق منابع زیرزمینی تامین می شوند و در ایران سالانه بیش از چهار میلیارد متر مکعب آب مصرف می شود. منابع آب زیرزمینی ایران در طول 10 سال گذشته به میزان دو برابر کاهش یافته است و از 92 میلیارد متر مکعب به 48 میلیارد متر مکعب کاهش یافته است.

منبع: پایگاه خبری تحلیلی تدبیر

هرچند قاره اروپا به لطف رطوبت مناسب مشکل کم آبی ندارد، به دلیل گسترش فراوان صنایع و افزایش جمعیت با مشکل آلودگی آب روبه رو است. به گونه ای که: «آبی که از شیر آب در اروپا می آید، دارای کلر بوده و شفاف نیست و بو هم می دهد. اگر کسی آن را هر روز مصرف کند سرانجام بیمار می شود».1 نماد آلودگی اروپا رود راین است؛ این رود طولانی ترین و مهم ترین رود اروپاست که از سوئیس سرچشمه می گیرد و پس از گذر از کشورهای فرانسه، آلمان و هلند به دریای شمال می ریزد. منابع آلاینده این رود بیش تر فاضلاب های صنعتی کارخانه ها، پساب های آلوده به سموم کشاورزی، فاضلاب های خانگی و مواد شوینده هستند که کشورهای این حوزه وارد رودخانه می کنند و بحرانی جدی برای محیط زیست این حوزه به وجود آورده اند. هرچند کشورهای این منطقه با سرمایه و امکاناتی که دارند تا حد زیادی می توانند با این آلودگی مقابله کنند، با افزایش روز افزون جمعیت و صنایع در این منطقه جهان، روز به روز بر درجه این آلودگی افزوده می شود و هزینه آب سالم و بهداشتی را دو چندان می کند. چنان که در حال حاضر «مصرف کننده آب برای هر لیتر آب در اروپا 8/0 دلار می پردازد».2 البته باید توجه کرد که موضوع آلودگی آب، تنها ویژه قاره اروپا نیست، بلکه همه کشورهای جهان به نوعی با درصدی کمتر یا بیش تر با این موضوع درگیرند.

اولین منطقه بحرانی از نظر آب در خاورمیانه، کشورهای حوزه خلیج فارس هستند. این کشورها ـ عربستان سعودی، امارات متحده عربی، کویت، بحرین، عمان و قطر ـ در حال حاضر به دلیل خشکی منطقه و کمبود بارش، به شدّت با کمبود آب مناسب مواجه اند. کیفیت نامناسب آب ها (شوری و تلخی) در این منطقه موجب شده که بیش تر این کشورها اقدام به شیرین کردن آب دریا کنند. به گونه ای که: «در حال حاضر 60 درصد از ظرفیت نمک زدایی و شیرین کردن آب در سطح جهان به این منطقه اختصاص دارد. تنها در عربستان سعودی، ظرفیت شیرین کردن آب معادل 30 درصد ظرفیت جهان است. و میزان سالانه آب نمک زدایی شده در این کشور به 150 میلیون متر مکعب می رسد».1 بدبختانه، این رقم افزون بر نوعی دست و پاگیری به دلیل گستردگی عظیم دستگاه های آب شیرین کن و صرف انرژی و هزینه های فراوان، باعث نگرانی مقام های کشورهای منطقه شده است. «در عربستان گستردگی این دستگاه ها، هر کدام به اندازه وسعت یک شهرک می باشد و پیش بینی می شود در صورت بروز جنگ مورد هدف حملات دشمن قرار گیرند و این مسئله به صورت کابوسی درآمده است».2 در حقیقت تأسیسات نمک زدایی هر یک از کشورهای حوزه خلیج فارس از لحاظ راهبردی در معرض حمله کامل یا خرابکاری قرار دارند. شاید به همین دلیل است که چندی پیش بعضی از کشورهای منطقه تمایل پیدا کرده اند که از کشورهای همسایه آب وارد کنند. نمونه آن، امضای توافق نامه آب توسط کشور کویت با ایران در آذر ماه 1382 است.

امروزه روند افزایش جمعیت، محدودیت آب های شیرین، آلودگی روز افزون آب و هزینه های فراوان تأمین آب سالم و بهداشتی،موضوع آب را به یک موضوع جهانی مبدل کرده است؛ چنان که همه کشورها در هر گوشه از جهان به نوعی درگیر کمیت یا کیفیت آب هستند. «آسیا و اقیانوسیه با چالش جدّی در مورد افزایش نیاز به آب و رشد جمعیت مواجه اند. فقر فراگیر، آفریقا را قربانی چرخه ای از عقب ماندگی، درگیری و رنج آب کرده است. [به گونه ای که میلیون ها انسان به دلیل نداشتن دسترسی به آب سالم و بهداشتی، با بیماری های روده ای و انگلی ناشی از آلودگی آب دست و پنجه نرم می کنند.] در آمریکا نیز سرمایه گذاری های وسیع در پروژه های مربوط به آب و تغییر عظیم اقتصادی نتوانسته است باعث اقتصادی پایدار گردد. کاهش منابع آب، زندگی مردم، محیط زیست و توسعه اقتصادی خاورمیانه را با خطر مواجه ساخته است. در اروپا که مشکل کم آبی وجود ندارد، منابع آب در معرض فشارهای ناشی از جمعیت متراکم و فعالیت های صنعتی و کشاورزی قرار گرفته است».1 بنابراین، در این فصل تلاش خواهد شد، نخست دو موضوع اساسی آب، یعنی کم آبی و آلودگی در دو منطقه جهان «خاورمیانه» و «اروپا» که اولی از کم آبی و دومی از آلودگی رنج می برد، بررسی و سپس اقدامات جهانی برای مقابله با بحران آب تشریح شود.

دومین منطقه بحرانی در خاورمیانه، حوزه رود اردن است. این رود، سیاسی ترین رود منطقه است که در بهره برداری مشترک از آن اختلافات قابل ملاحظه ای وجود دارد. رژیم اشغالگر قدس با بهره برداری ناعادلانه از آب در این منطقه بر بحران آب دامن می زند. برای نمونه: «با تأسیس شهرک های یهودی نشین در کرانه باختری رود اردن، حق آب در سرزمین های اشغالی مطرح شد و این حق متعلق به کسی است که قوی تر است. فلسطینیان ساکن در این منطقه از حفر چاه های جدید منع شدند و افزون بر آن، قبل از جنگ سال 1976 تقریبا یک سوم اراضی کرانه باختری به وسیله کشاورزان عرب آبیاری می شد و از سال 1371 این رقم به 4 درصد رسیده است و از همه مهم تر، صد هزار سکنه شهرک های یهودی نشین سالانه 26 میلیارد و 400 میلیون گالن آب مصرف می کنند که بخش عمده ای از این آب صرف پرکردن استخرهای شنا می شود. این در حالی است که یک میلیون عرب ساکن در این منطقه باید 36 میلیارد گالن آب مصرف کنند».1 با این حال، بحرانی ترین کشور منطقه از نظر آب، اردن است. منابع آب این کشور به هیچ وجه وضعیت مناسبی ندارند و اردن بر هیچ رودخانه عمده ای کنترل ندارد؛ زیرا رود اردن که بخشی از مرز مشترک این کشور با فلسطین اشغالی را تشکیل می دهد، بیش تر از کوه های لبنان، شمال فلسطین اشغالی و ارتفاعات سوریه سرچشمه می گیرد، به همین دلیل بیش تر آب آن در قسمت های بالادست رودخانه مصرف می شود و اردن تنها می تواند بر انشعاب این رودخانه (رودخانه یرموک) تکیه کند که آن هم مورد نظر سوریه و رژیم اشغالگر قدس است. این رژیم بر این عقیده است که هر چقدر اردن آب بیش تری از این رود به دست آورد، به همان اندازه امکان بهره برداری اسراییل از آب این رودخانه کاهش می یابد و از این رو، تلاش های 40 ساله اردن برای بهره برداری از رود اردن و ایجاد سد الوحده را خنثی کرده است. حتّی در سال 1967 سد مشترک اردن و سوریه را بر روی رودخانه یرموک مورد هدف توپخانه قرار داد. به همین دلیل، اردن با مشکلات آبی فراوانی روبه رو است. در تابستان ها در اردن قطع آب وجود دارد و شهروندان اردنی از این بابت در رنج هستند. جیره بندی آب در اَمّان یکی از واقعیت های پذیرفته شده به شمار می آید. آب آشامیدنی مورد نیاز مردم هفته ای 2 یا 3 مرتبه به وسیله پمپ به تانکرهای فلزی مستقر بر روی پشت بام ها فرستاده می شود و پیش بینی می شود، با رشد 8/3 درصدی جمعیت این کشور در سال های آتی، فشار وارده بر استفاده از منابع آب تسریع و بحران در این کشور شدیدتر شود.2 بنابراین، به نظر می رسد بحران آب در این منطقه به یک مسئله سیاسی تبدیل شده است.

دومین منطقه بحرانی در خاورمیانه، حوزه رودهای دجله و فرات است که از سه کشور مسلمان ترکیه، سوریه و عراق تشکیل شده است. این رودها که از کشور ترکیه سرچشمه می گیرند، پس از عبور از کشورهای سوریه و عراق در مرز جمهوری اسلامی ایران با پیوستن به رود کارون، اروند رود را تشکیل می دهند و به خلیج فارس می ریزند. بنابراین، اقتصاد کشاورزی این کشورها بر پایه آب این دو رود مهم است. سه کشور ترکیه، عراق و سوریه تاکنون بر اساس حقوق تاریخی از این آب بهره برداری کرده اند، ولی در سال های اخیر ترکیه برای رفع مشکلات کم آبی در مناطق جنوب شرقی کشور خود، طرح عظیمی را اجرا کرده که موجب نگرانی دو کشور همسایه شده است. «پیش بینی می شود با تکمیل این طرح عظیم که متشکل از مجموعه ای از سد و نیروگاه برقابی است که بر روی رودخانه های دجله و فرات و سرشاخه های آن اجرا می شود، سهم آب مصرفی سوریه و عراق به ترتیب به میزان 40 تا 80 درصد کاهش خواهد یافت. این در حالی است که این سهم در حال حاضر 80 تا 90 درصد است».1 به تازگی دولت ترکیه اعلام کرده است: «آب های دجله و فرات از ثروت های ملّی این کشور است و مانند نفت باید در بورس های جهانی قیمت داشته باشد و کشورهای هم جوار نباید توقع داشته باشند که این ثروت ها را به طور مجانی دریافت کنند».2 از این رو، به نظر می رسد، رسیدن به یک موافقت نامه روشن برای بهره برداری صحیح از این حوزه، امری ضروری است. در غیر این صورت، بر وخامت اوضاع افزوده شده و خطر رویارویی بیش تر خواهد شد. چنان که در حال حاضر نیز «چندین برخورد نظامی بین ترکیه و سوریه گزارش شده است».3

منطقه خاورمیانه از نظر تاریخی منطقه کم آبی است. تأمین آب گوارا برای ادامه حیات هرگز در این منطقه کار آسانی نبوده است. باران تنها در زمستان می بارد و به سرعت از دست می رود و خاک را تا زمستان سال آینده تشنه کام و داغ نگه می دارد. از همه مهم تر، آب کشورهای این منطقه بیش تر به وسیله رودهای مشترک تأمین می شود. آب این رودها هم غالبا در معرض استفاده بیش از حد یا آلودگی بیش از اندازه قرار دارند؛ رودهایی مانند نیل، دجله، فرات و اردن همه چنین وضعیتی دارند و امنیت ملّی کشورهای منطقه وابسته به این رودهاست و هر گونه دخل و تصرف در حوزه این رودها کشورهای این منطقه را نگران می کند. پیش بینی می شود، در سال های آتی با افزایش جمعیت و نیاز روزافزون به آب و غذا، این نگرانی ها بیش تر شود؛ به گونه ای که مرکز مطالعات استراتژیک مستقر در واشنگتن در سال 1998 پیش بینی کرده است که: «در سال های آینده به جای نفت، آب مسئله مهم خاورمیانه خواهد بود و در این کشورها محور تصمیم گیری های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، دیگر نفت نخواهد بود، بلکه آب و مسایل آب به عنوان اساسی ترین مسئله در تعیین خط مشی سیاست ملّی خواهد بود. افزون بر آن این که جنگ بعدی در خاورمیانه به جای آن که بر سر بشکه های نفت باشد، بر سر قطره های آب است.»1 در منطقه خاورمیانه، چند منطقه نگران کننده وجود دارد ـ که روز به روز نگرانی در مورد آب در آن ها بیش تر می شود .